ROMAN KARAKTER(LER)İ ÜZERİNDEN,
TOPLUMSALIN ELEŞTİRİSİNDE –KARAKTERİ- KURUCU İMGE OLARAK KORKU, YALNIZLIK VE
YABANCILAŞMA
Bu
çalışma, edebiyat dünyası tarafından bir başyapıt olarak kabul edilen
Gonçarov’un “Oblomov” romanı ile;
kısa sayılabilecek bir ömre sığdırdığı pek çok yapıtla, modern Türk edebiyatına
önemli bir katkıda bulunduğundan kuşku duyulmayan Oğuz Atay’ın “Korkuyu Beklerken” adlı hikayesini
incelemeyi ve karşılaştırmalı bir metotla irdelemeyi amaçlamaktadır.
İki
yapıt, kaleme alındığı tarihsel dönemler ve dolayısıyla edebiyat epistemolojisi
açısından farklı olmakla birlikte, aşağıda da belirtileceği gibi birçok açıdan
benzerlik de gösterir. Özellikle her iki anlatıda gördüğümüz karakterler
arasındaki yakınlık dikkati çeker. Bu karakterler, içinde yaşadıkları
toplumsalın uzağında/dışında, korku ve yalnızlık sarmalında yaşayan öznelerdir.
En bilinen adıyla, Oğuz Atay’ın “Tutunamayanlar”ıdır
bunlar. Bu metinlerde bazen dolaylı veya dolaysız bir şekilde, -“tutunamayan
özneler” üzerinden- toplum eleştirisi de içkindir. Eleştiri ise gücünü ve
şiddetini hikaye karakterlerinden almaktadır. Bunları söylerken, bu çalışmanın
her iki metin (ve dolayısıyla yazarlar) arasındaki farklılıkları da gözden
kaçırmadığını belirtmek gerekir. Ayrıca ele alınan metinleri incelemek
konusunda elbette mütevazı bir iddia düzeyini aşamayacaktır. Böylesi bir iddia,
daha derinlemesine bir çalışmayı, zamanı ve muhtevayı zorunlu kılmaktadır.
Dram karşısında gülümseyiş ya da
Oblomov-luk
“Bu
kitapta önemli olan
Oblomov değil, Oblomovluk’tur.”[1]
İvan Gonçarov (1812-1891), Rus ve dünya
edebiyatının önemli yapıtlarından biri olan Oblomov’u
1857’de kaleme almıştır. Geçen yüz elli yılda, Oblomov edebiyat dünyasındaki önemini hala korumakta ve günümüz
okurunun ilgisini çekmeyi sürdürmektedir. Bu kitap edebiyat dünyasındaki
öneminin yanında, “Oblomovluk” gibi bir kavramla gündelik hayatta da kendine
geniş bir kullanım alanı bulmuş ve gündelik söylemlerin içerisine kadar
sızabilmiştir.
“…zekası parlak,
duyarlılığı ince fakat karamsar, bir işe yaramaz, topluma karşı olumsuz adam.
Bazen iyi niyetli ve ümitli olsa dahi eyleme geçemeyen, sonunda hep yenilgiye
uğrayan adam...Gonçarov’un Oblomov’unda aynı adı taşıyan kahraman, bu tipin
öyle iyi bir örneğidir ki, bu çeşit kahramanların tutumuna ‘Oblomovizm’
denmişti”[2]
Oblomov,
19. yüzyıl Rusya’sının başarılı bir temsili olarak ele alınabilir. Yüzyılın başında gerçekleşen toplumsal,
siyasal, ekonomik, kültürel vb. değişim ve yeniliklere ayak uyduramayan; tüm
naifliğiyle “eski”yi yaşayan Rusya ve onun Oblomov’da
“yaşayan” formları olarak karakterler durmaktadır. “Eski”nin yıkıntıları üzerinde
şekillenmeye başlayan Rusya’nın, romanda Ştlotz ve Olga karakterleri üzerinden
betimlendiği söylenebilir. Anlatılan bu “yeni” Rusya; hareketi, ilerlemeyi ve
rasyonel aklı imlemektedir. Bunun karşısında Oblomov ve uşağı Zahar ise bu
değişim-dönüşümde “eski”nin temsiliyetleri biçiminde anlatılmaktadır. Ruhundaki
derinliğe, asalete, sahip olduğu dürüstlüğe, iyi niyet ve özverili karakterine
rağmen, hikaye Oblomov’un “dramatik kaybediş”inin ve “tutunamayış”ının
anlatısıdır.
İlya
İlyiç Oblomov, aristokrat bir toprak sahibinin oğludur. Çocukluk ve ilk gençlik
yıllarını Oblomovka’da, ailesinin sahip olduğu geniş bir mülkte geçirmiştir.
Romanın başlangıç noktasında Oblomov, anne ve babasını kaybetmiş ve otuzlu
yaşların başında iken, tek başına Oblomovka’daki mülklerin ve buradaki
mujiklerin (Rus köylüsü) sahibi konumundadır. Ancak Oblomov büyük şehirde
yaşamayı tercih etmiş ve çiftliğinin başına bir kâhya bırakarak, devlet
dairesinde memurluk yapmaya başlamıştır. Fakat şehirdeki yaşam tarzına, çalışma
koşullarına ve etrafta her an dönmekte olan türlü dolaplara ayak uyduramayan
Oblomov, istifa ederek evinde aylak bir yaşantı sürdürmeyi tercih edecektir.
“Her şey; durmadan
öteye beriye koşmalar, küçük ihtiras oyunları, hele de aç gözlülükler,
rekabetler, dedikodular, birbirine çelme atmalar, birbirini tepeden tırnağa
süzmeler. Konuşmalarını dinledikçe insan budalalaşıyor.”[3]
Oblomov’un
tüm bunlara hiç tahammülü yoktur. Böyle bir düzende yaşamak istemez. Onun için
de insanlardan kaçar. Oblomov bundan sonra evine kapanacak ve gittikçe artan
bir uyuşukluğun, tembelliğin, topluluktan kaçışın ve korkuların esiri durumuna
düşecektir. Buradaki önemli nokta ise, tüm bunları kendi isteği ve rızası
sonucunda yapmaktadır. Bir zorlama değil, tercihtir söz konusu olan. Öyle ki,
yapması gereken kimi işler hatırlatıldığı veya bir herhangi bir etkinliğe
çağırıldığı zaman “Ah, yarabbi, hayat bir
türlü yakamı bırakmıyor, nereye gitsem peşimde!”[4]
diye serzenişlerde bulunur. Kimi zamanlar evine, kendisini ziyaret etmek için
gelen birkaç kişi haricinde, dışarıdaki hayatla tüm bağlarını koparmayı ve gün
boyunca yatağında inzivaya çekilmeyi tercih etmektedir Oblomov.
Gençlik
dönemlerinde farklı bir Oblomov vardır oysaki. En yakın arkadaşı Ştoltz ile
birlikte gelecekte yapacakları işlerin, gezecekleri ülkelerin, hareket dolu
yaşamlarının planlarını yapmışlardır heyecanla. Ama Oblomov tüm bunları bir
kenara bırakıp, Gorohovaya Caddesi’ndeki bakımsız, kirden-tozdan geçilmeyen “in”ine
sığınmıştır. Korkularına yenilmiş ve kaçmıştır her şeyden. Kendi deyimiyle
“alışamamış”tır bu yaşama.
“…Alışmadığı şey,
hareket etmek, hayata karışmak, adam görmek, öteye beriye koşmaktı. Fazla
kalabalıkta boğulur gibi oluyordu; bir kayığa binse, bir daha karaya ayak
basamayacağı kuruntusuna kapılıyordu; arabaya binse, atlar gemi azıya alıp
kaçacaklar sanıyordu... İşte Oblomov’un dışarı hayatı da böylece sona erdi.”[5]
Oblomov,
saflık derecesinde iyi niyetli ve dürüst bir karakterdir. Etrafında bulunan pek
çok insanın sinsiliklerini, ikiyüzlülüklerini, çevirdikleri hileleri görüyor
olmasına rağmen, onlara karşı tavır almaz ve ilişkisini kesmez. Çevresindekiler
de onun bu saflığından olabildiğince istifade etmektedirler. Bir tembellik ve
miskinlik abidesi olan uşağı Zahar, Oblomov’dan para çalıp bununla içki
içmekte; Oblomovka’daki kâhya çeşitli yalanlar uydurarak göndermesi gereken
paranın çoğunu çalmakta; kimi çevresindekiler de kendi ihtiyaçlarını
karşılamak, ondan para koparmak için Oblomov’u kullanmaktadır. O ise tüm
bunları ve etrafında yaşanan her şeyi kayıtsızca seyretmektedir yalnızca.
“…Başka bir gün
insanların ahlaksızlıklarına, sahteliklerine, iftiralarına, dünyayı saran
kötülüğe karşı bir isyan duyar, insanlara çürük yanlarını göstermek dileğiyle
yanardı… Birazcık daha gayret etse, istekler hareket haline geçebilirdi ve işte
o zaman insanlık görürdü İlya İlyiç’in neler yapacağını!”[6]
Oblomov’daki bu istekler harekete geçmemekte,
sadece anlık düşüncelerden ibaret kalmaktadır.
Romanın
ikinci önemli karakteri olan Ştoltz, Oblomov’un çocukluk arkadaşıdır ve “yeni”
olanı temsil eder. Eğitimini bitirdikten sonra ticarete atılmış ve başarılı
olmuştur. Avrupa ülkelerini dolaşmış, oralardaki gelişmelere tanıklık etmiş ve
bunları kendi yaşamında da gerçekleştirmeye başlamıştır. Ştoltz, eski dostu
Oblomov’u içinde bulunduğu tembellik ve rehavetten kurtarmak için çabalar. Onu
dışarı çıkmaya, davetlere-salonlara katılmaya, Oblomovka’yla ilgilenmeye
zorlar. Kendisinin sık sık gittiği bir aristokrat davetine Oblomov’u da
beraberinde götürmeyi başarır ve burada Olga adındaki yirmili yaşların
başındaki bir genç kızla tanışmalarını sağlar. Aristokrat kökenli olan Olga,
gençliğinin tüm dinamizmini taşıyan, zekası ve yetenekleriyle çevresini
etkileyen bir karakterdir. Ve Oblomov tüm içtenliğiyle, saflığıyla Olga’ya aşık
olur. Bir süre sonra duygularına karşılık da bulur. Ancak Olga, Oblomov’la
tembellik ve içe dönük yaşantısını değiştirmesi koşuluyla beraber olacaktır.
Bunun için Oblomov’u etkilemeye, harekete geçirmeye çalışır. Bu sırada Ştoltz,
uzun sürecek bir iş seyahatinde olduğundan yaşananlardan habersizdir. Oblomov,
önceleri aşkın heyecanı ve mutluluğu içinde böyle bir çabaya girişse de, bir
zaman sonra eski kısır döngüsüne geri döner. Trajik bir şekilde ilişkileri son
bulur. Oblomov tamamen eski yaşantısına dönerken, Olga da onda bulamadığı
mutluluğu Ştoltz’da bularak, evlenir.
Olga’nın
evlenmek için Ştoltz’u tercihi edişi, bir yerde Gonçarov’un “eski” ile gelişen “yeni” Rusya arasındaki tercihini de işaret
eder. Bir taraf kaybedecek, diğeri ise kazanacaktır. Dramatik bir biçimde,
Oblomov eskiden sürdürdüğü yaşantıya döner. Hayatının bundan sonraki kısmı
yoksulluk içinde, hastalıklardan muzdarip, yapayalnız ve umutsuz geçecektir.
Oblomov’u en iyi tanımlayan sözleri de, onu en çok seven iki karakterin –Ştoltz
ve Olga- konuşmasında bulacaktır okur:
“…Onda [Oblomov] sevdiğin şey zekadan daha değerli bir
şeydi; onun dürüstlüğünü, vefalı yüreğini sevdin. Saf altın gibi taşıdığı bu
değer onun doğuşunda vardı, hayat o yanını hiç değiştirmedi. Birçok zorluklarla
karşılaştı, donuklaştı, uyuştu, neşesi, zevki bozuldu, yaşama gücünü yitirdi.
Ama yüreği hiçbir sahteliğe düşmedi, lekesiz kaldı.”[7]
“Tutunamayanlar” ve Korkuyu Beklerken
Korkuyu Beklerken,
en alın bir ifadeyle, günümüz insanını anlatır. Çelişkileriyle, onulamayan
yalnızlığıyla, baş edemediği korkularıyla, yaşadığı toplumla arasındaki
uçurumlarla cebelleşen “modern” insanın
anlatısıdır. Bu tema Oğuz Atay’ın diğer tüm yapıtlarının da ana dizgesini
teşkil eder. Bu, Camus’nun “korku çağı”
olarak ifade ettiği bir dönemin, “tutunamayanlar”ının anlatısıdır.
Hikaye
kişisi, şehirden uzak bir semtte ve ıssız denilebilecek bir sokağın üç evinden
sonuncusunda korkuları ve yalnızlıklarıyla baş başa yaşayan biridir. Toplumdan
kendisini izole etmiş, aile ve akrabalık bağlarından kopuk, zaten az sayıda
olan arkadaşlarından uzaktır. Yalnız çalıştığı küçük yazıhanesi ile evi
arasında yaşayan bu karakter, çoğu halleriyle Dostoyevski’nin “Yer altı insanı”nı
da çağrıştırmaktadır.
Birgün
evine döndüğünde bulduğu bir zarf ve içinden çıkan mektupla hayatında yeni bir
dönem başlayacaktır. Mektup hiç duymadığı, bilmediği bir dilde yazılıdır;
“Morde
ratesden,
Esur
tinda serg! Teslarom portog tis ugor anleter,ferto tagan ugotahenc
metoy-doscent zist.Norgunk!
Üniversitede
“ölü diller” bölümünde öğretim üyesi
olan eski bir arkadaşına götürür mektubu. Öğretim üyesi arkadaşı bu dili ve
mektupta yazılı olanları ilkin bilemese de, sonradan bunun bir gizli mezhep
tarafından gönderildiği anlaşılır. ”Üstün
Yol” adlı tarikat, bu mektup eline ulaştıktan sonra derhal evine kapanması
ve dışarı çıkmaması için onu tehdit etmektedir.
“Gizli mezhebin
mektubundan sonra evine kapanıp, orada korku içinde adı konmamış bir tehlikeyi
bekleyen bu grotesk öykü kişisi, vaktini boş geçirmemek için kitap okuyor, İngilizce
öğreniyor, mektupla doktora yapmak, doçent/profesör olmak istiyordur; tıpkı
Schopenhauer’in, yaşamını anlamlandırmak için kendisine sürekli, ulaşılması
gerekli hedefler koyan, hedefi olmadığında boşluğa düşen ölüme yazgılı insanı
gibi.”[10]
Sözcüğün
tam anlamıyla bir boşluğa düşmüştür. Üç yıldan daha uzun sürecek eve kapanmaya
yol açacaktır bu “boşluk”. Telefonu, ödenmeyen faturadan dolayı kapalıdır. Kimi
zamanlar açlıkla karşı karşıya kalır, günlerce ağzına tek lokma almadığı olur. Neyse
ki burada, motosikletle evlere servis yapılan bir yerde çalışan çocuk
yetişecektir imdadına. Para hesabının olduğu bankanın piyango çekilişini
kazandığı haberi ulaştırılır ama ısrarlara rağmen evden çıkıp bankaya gitmez. İkramiyesini,
eve gelen görevlilerden alır. Seyrek olarak evinin bahçesine çıkmakta ve burada
kısa süren yürüyüşler yapmak dışında tüm zamanı evin içinde geçirmektedir.
Elinde bulunan dilbilgisi kitaplarından İngilizce ve Latince öğrenmektedir. Bu
işi o kadar ilerletecektir ki, mektupla diploma veren bir fakülteye kaydolur ve
burayı bitirerek diplomayı alır.
Hikaye
kişisi bu şekilde yaşıyorken bir gün sokağa yıkıcılar gelir ve kendi evinin
hemen yanındaki evi yıkmaya başlarlar. İşçilerden, buraya yeni bir bina
yapılacağını öğrenir. Fakat henüz inşaatın başlangıcında faaliyet duracaktır
çünkü daha önceden alınmış olan inşaat izni iptal edilmiştir. İşçiler, kazılmış
hafriyatı olduğu gibi bırakıp gider. Bir süre sonra ise hikaye kişisi, kendi
evinin duvarlarında çatlaklar olduğunu fark edecek ama bu durum karşısında hiçbir
şey yapamayacaktır.
“Birden dehşete
kapıldım: Ev üstüme yıkılacaktı. Kazıyı yarım bırakmışlardı, toprağa destek
yapmamışlardı. Devlet dairelerindeki karışıklığa kurban gidiyordum. İzin
vermeyecekleri bir inşaata neden başlatmışlardı? Bir ceviz kabuğu gibi, ikiye
ayrılacaktı ev… Şikâyet etmeliydim, bir yerlere başvurmalıydım, hakkımı
aramalıydım. Bir yere gidemeyeceğimi bilmenin dehşetiyle koltuğuma saplanıp
kalmıştım.”[11]
Yaşadığı
korkulardan kurtulabilmek ve evden çıkabilmek maksadıyla evine bir doktor çağırır.
Ondan, kendisini “akılsızlar evi”ne
yatırmasını ister. Ancak doktor, onun aslında iyi olduğunu, kaldı ki
“akılsızlar evi”ne yatmanın sonuçlarının kendisi için daha zor olacağını
söyleyerek bu isteğini yerine getirmez.
“Hiçbir çıkış yolu
kalmamıştı. Evde yapacak hiçbir işim kalmamıştı… Param vardı, yiyeceğim vardı,
kitabım, evim, her şeyim vardı; fakat isteğim yoktu. Gizli mezhebe, yorgun bir
öfke duyuyordum; onlara karşı çıkmak istiyordum, gücüm olmadığı halde. Kendimi
yormadan onlara göstermeliydim.”[12]
Hikaye
kişisi tam da bu noktada radikal bir çıkış gerçekleştirir. Önce açlık grevine
başlar. Fakat bundan cayar ve eve malzeme getiren çocuktan, bir teneke gaz
getirmesini ister. Evde bulunan tüm gazeteleri yerlere yayar ve gazla ıslatır.
Tam evi ve içinde bulunan her şeyle birlikte kendini de yakacağı esnada, gözü
yerdeki yarısı yırtılmış ve ıslak bir gazete parçasına ilişecektir.
“…Bir gizli mezhebin
mensupları, ayin yaparken yakalandı... Dün gece şehir dışında bir evde ayin
yapan yabancı uyruklu ondört kişi komşuların ihbarı üzerine yakalanmıştır.
Soruşturma sırasında, kendilerine Ubor Metenga adını –arkası yedinci sayfa
sekizinci sütunda-…”[13]
Bu,
hikayenin en önemli kırılma anlarından biridir. Okuduğu haberden sonra kendini
dışarıda akmakta olan yaşamın içine atar. Caddelerde dolaşır, eski dost ve
akrabalarını ziyaret eder, otel odalarında sabahlar, meyhanelerde içki içip
sarhoş olur, hatta kendine bu sarhoşluk anlarında söyleşecek kişiler bulur. Akrabalarından
birine artık evlenmek istediğini, bildikleri kendisine uygun biri varsa
yardımcı olmalarını ister. Bunun ertesinde alacağı bir haber ise, onu yeniden
kaotik bir duruma sürükleyecektir. Evinin yanındaki arsada yeniden inşaat
çalışması başlatıldığını; toprak kayması sonucunda ise evini, içindeki tüm
eşyalarla birlikte kaybettiğini öğrenecektir.
Hikayenin
finalinde yaşadıklarından dolayı intikam almak ister. Ama kimden ve nasıl
alınacaktır bu intikam? Kararını verir: Yeni nişanlandığı kızla gittikleri bir
lokantada gördüğü “mutlu” çiftlere, kendisine gelen mektubun benzerlerinden
yollamaya başlar.
“Kötülüğü, fakirliği,
gizli mezhebi ve yalnızlığı bilmedikleri için başlarına geleceklerden habersiz
oldukları için, içlerinden geldiği gibi davranıyorlardı. Onları kıskanıyordum.
Onların da başına bir şey gelmeliydi; onların başına da ben, bir şey
getirmeliydim. Hırsımdan yerimde duramıyordum (İşte beni zaten bu öfke
mahvetmişti; gizli mezhep değil).”[14]
Ancak
devam eden günlerde bu mektupların o insanlarda bir etkiye yol açmadığını ve
hayatlarını aynı şekilde sürdürdüklerini görür. Artık son hamlesini yapmanın
zamanı gelmiştir.
“Onlara bir kötülük
yapamayınca kendime yapmak istedim… Onlara vicdan azabı verecek bir kötülük,
geriye dönülmesi mümkün olmayan bir kötülük yapmak istedim kendime. En yakın
karakolu aradım. Nöbetçi komiseri görmek istiyorum... Kendimi ihbar etmek
istiyorum. Belirli kişilere (alçaklar) tehdit mektupları yazdığımı itiraf etmek
istiyorum... Tehdit mektupları yazdım, efendim; dedim ki: Morde ratesden, Esur
tinda serg! Teslarom portog tis ugor…”[15]
Kaybolmuş cenneti aramak
“Kolay elde edilmiş bir mutluluk mu,
Yoksa
insanı yücelten acı mı daha iyi?
Evet, hangisi daha iyi?”[16]
Oğuz Atay’ın kurmaca
dünyası üzerinde Oblomov’un
etkilerinin olduğu genelde kabul gören bir düşüncedir. Atay kendi yazın
evrenini oluştururken bu etkiyi de yansıtır. Öyle ki, yapıtlarında Oblomov
adını kimi yerlerde andığı bilinir. “Tutunamayanalar”ın
Selim’i “Oblomov’u okuduktan sonra bir
hafta kendine gelemediğini “[17]
söyler. Söz konusu iki roman arasındaki koşutluklar belirgindir. Oblomov, “Ah yarabbi, hayat bir türlü yakamı
bırakmıyor, nereye gitsem peşimde.”[18]
derken; Selim,”yaşamaktan yoruldum”, “savunmasız
zavallılığımı düşünmeden beni hayatın ortasına attınız”[19]
serzenişinde bulunur. Korkuyu Beklerken’in
kişisinin kendini savunusu da, okura Oblomov’un
hayata küsüp evine kapanışının aynasını tutar; “Fakat ben suçsuzdum; beni bu toplumun hukuk anlayışı çileden
çıkarmıştı. Bilerek işlenen suçlardan korkuyordum sadece; oysa beni her gün
suçlu duruma düşürmek için binlerce tuzak kuruluyordu. Bununla başa
çıkamazdım.”[20]
Her
iki yapıtın kişileri ele alındığında ortaya şöyle bir sonuç çıkar: Oblomov,
Batılı klasik romandaki “kahraman”dan farklıdır. İçe dönük, yaşama karşı zayıf,
silik, müdahil olamayan haliyle, alıştığımız “kahraman”ın dışında bir kahraman
formudur. Kendi kendine yaşamdan sürgün edilmişlik olarak ifade edilebilecek
olan bu roman karakteri, Oblomov’un
kaleme alındığı dönem olan 19. yüzyıl Rus yazınında sözünü ettiğimiz tipteki
karakterin öncülü olmuştur. Klasik yazındaki ‘kahraman’, sahip olduğu
nitelikler ve romanda işlendiği biçimiyle Oblomov’un
tam tersi özellikler göstermektedir.
Oblomov,
“Batılı romanda unheroic veya antiheroic
denilen kahraman tipinin de en önemli bir temsilcisi sayılır.”[21]
Berna Moran’ın deyimiyle bu karakter aynı zamanda, toplumsal gerçekçi roman
akımının olumlu kahraman yaratma temasına yönelmesinde büyük rol oynayacaktır.
Toplumsal gerçekçilik, yaratacağı karakterleri tüm ‘olumlu’ özelliklerle
idealize edecek, toplumsal iletisini bu karakterlerin yaşamında ve söyleminde
dillendirecektir.
Atay’ın
karakterleri “kahraman”dan ziyade, “anti-kahraman” denilebilecek kişilerdir.
Modernist edebiyatta özellikle Kafka, Faulkner, Joyce, Musil ile canlanan bu
anti-kahramanlar, Oğuz Atay yapıtlarının bütününde karşımıza çıkar. Gonçarov bu karakterleri iki biçimde anlatır:
İlki, Oblomov”da gördüğümüz “köy
Oblomovu”, ikincisi de “şehir Oblomovu” olarak
tanımladığı ve Oğuz Atay”ın hemen tüm yapıtlarında gördüğümüz karakterdir.
“Modernist edebiyat,
yapısını, 19. yüzyılın geleneksel/gerçekçi metinlerinde olduğu gibi ‘kahraman’
üzerine kurmaz; modern edebiyat bilimi de ona ‘kahraman’ demeyi bırakmıştır
zaten; o artık ‘protagonist’ ya da metin ‘figür’ü gibi bir şeye dönüşmüştür.”[22]
Korkuyu
Beklerken kitabının kişisi bir “Tutunamayan”dır. Hikaye boyunca ismini dahi
bilmeyeceğimiz bu kişi; içe dönüklüğüyle, öfkeleriyle ve sessiz isyanıyla,
toplum dışı olmanın gerçekliğini ve onu buraya kadar getiren toplumsal
düşünüşü-yaşantıyı gözler önüne serer. Oğuz Atay, Türk modernleşmesinin
aydınlanma fikrine ve özelde küçük burjuva aydınına güçlü bir eleştirel karşı
duruşu ifade eder. Efkan Bahri Eskin bu karşı duruşu şöyle anlatır; “Oğuz Atay günlüğünde bir sanatçı
duyarlılığıyla Osmanlıdan Cumhuriyete ve günümüze gelen, bütün yeniliklere diş
bileyen otoriter durgun sürekliliğin farkındadır: Batı’ya olduğu kadar, doğuya
da kapalı bir sistemdir bu. Orta Doğu’dur, Kenar Batı’dır. Ne doğudur, ne
batıdır. Kafka’nın yer altında yaşayan hayvanı gibi kendine doğru kazılan bir
tünelin içindeki bilinmeyen düşmanı korkuyla bekler... ”[23]
Hem Oblomov, hem de Korkuyu Beklerken’in kişilerindeki imge “sahip oldukları tinsel özelliklerin maddeye
dayalı bir toplum yapısı ile bağdaşamaması yüzünden hak etmelerine karşın
kaybedenlerden, doğuştan ruhsal ya da bedensel engelli olanlara kadar farklı
nedenlerle toplumda yer edinememiş olan herkesi içine alır.”[24]
Karakterler
arasındaki bu benzerliğe rağmen, farklı oldukları yerlere vurgu yapmak
gerekliliği de doğar. Oblomov, yeterli çabayı gösteremediği için kaybeden bir
insandır. Oysa Korkuyu Beklerken’in
kişisi tam böyle değildir. O aslında kazanmayı hak ettiği halde, toplumdaki
çarpık yapının kurbanı olmuş, bu çarpık sisteme eklemlenememiş bir kişidir. Bu
yanıyla da Oblomov’dan ayrılır. “Atay’ın
kişilerini Oblomov’dan ayıran temel özellik, onların, yaşamlarının büyük bir
bölümünü eylemli sürdürmüş ve yaşamla tüm uyuşmazlıklarına karşın dünyanın bir
köşesine ilmeklenmeye çalışmış olmalarıdır.” [25]
Korku ve yalnızlık…
Oblomov
ve Korkuyu Beklerken’in kurgularında ‘Kafkaesk’
öğeler ön plandadır. Birçok dilin gündelik kullanımına girmiş olan bu kavram:
korku, güvensizlik, yabancılaşma, umutsuzluk, yalnızlık, umarsızlık,
anlamsızlık, iletişimsizlik gibi anlamların bir bileşkesidir. Korkuyu Beklerken’de daha yoğun olmakla
beraber, -keza Yıldız Ecevit; Atay’ın,
yapıtlarını kaleme alırken Kafka’nın imgeleminin yoğun etkisi altında olduğu
söyler- bu öğeler her iki anlatının izleklerinde ve karakterlerin sunumunda
göze çarpar. Oblomov’un “ne zaman
yaşayacağım ben?” ile dile getirdiği isyanı ve şekli, bir bakıma örtük bir
şekilde Kafkaesk anlatıları çağrıştırmaktadır.
İncelediğimiz
her iki yapıtın ana eksenini ‘korku’ öğesinin oluşturduğu söylenebilir. Korku,
korkuya yol açan içsel/dışsal nedenler, korkunun yarattığı gerilimli ruh
halleri, içe kapanma, yüzleşmekten kaçınma, kimi yerlerde ise içsel bazı isyan
etmelerle tamamlanır her iki yapıt. “Sevgi
ve uyumun karşısında yer alan korku duygusu, roman kişisinin toplum içindeki
yalnızlığının, güvensizliğinin, iletişimsizliğinin, yabancılaşmasının da bir
ürünüdür.”[26] Kafka’nın ‘Bay K’ karakterinden,
Dostoyevski’nin ‘yer altı adamı’na kadar, aşina olunan bir anlatıdır bu.
Anlatılardaki
bu nesnesinden soyutlanan korku, salt korku olarak belirir, imgeleşir. Korkuyu Beklerken’de bu imgeyi köpek
korkusu, ölüm korkusu, hırsız korkusu, mektuba karşı duyulan korku, “ya eşya delirirse?”[27]
korkusu biçiminde somutlaşır. Oblomov’un hayata karşı duyduğu korku, harekete,
yeniliklere, aşka, bir yerlere gitmeye, yeni insanlarla tanışmaya karşı
hissettiği korkular da bu bağlamda ele alınabilir. Korku, onların yaşamlarının
bir parçası; aynı zamanda belirsizliğiyle, ürkütücülüğüyle, bilinmezliğiyle
karakterlerin her yanını kuşatan bir öznel deneyim durumundadır. Hem yaşanılan,
kuran, dönüştüren, yeniden-kuran hem de beklenilendir, korku. Hikaye kişisi
bunu şöyle anlatır; “Evde korkuyla
beklerken ya da korkuyu beklerken geçen zamanın ne de olsa bir önemi vardı, bir
geleceği vardı.”[28]
İncelediğimiz
her iki yapıttaki korku öğelerini destekleyen, güçlendiren bir diğer ortak imge
de ‘yalnızlık’tır. Oblomov, günlerini odasında, yatağında geçiriyorken
kendisini ziyaret eden insanlara gösterdiği ilgi, uşağı Zahar’la olan sürekli
didişmeleri, hep onun bu yalnızlıktan az da olsa uzaklaşabilme araçlarıdır.
Romanın sonunda evlendiği kadınla kurduğu ilişki biçimi, kadının çocukları ve
evde çalışan hizmetlilerle olan ilişkileri aslında hep bu yalnızlık korkusundan
kaynaklanır. Korkuyu Beklerken’in
kişisi “Yalnız kalmaktan korktukça,
yalnızlığım artıyor”[29]
dediğinde de bunu anlatır.
Oblomov,
yalnızlığı tercih edip toplum dışılığa sürüklenirken; Korkuyu Beklerken kişisi böyle bir bilinçli tercih yap(a)mamıştır.
Kendi korkularının esiri olmasından dolayı itildiği, kendisini ittiği bir
yalnızlık halidir. Dolayısıyla içinde olduğu yalnızlık, ontolojik bir zorunluluktan
doğan ve bundan beslenen bir yalnızlıktır. İsyanının nedeni de budur. “Ben yalnızlığı istemekle suçlanıp
yalnızlığa mahkum edildim. Bu karara bütün gücümle muhalefet ediyorum. Ben
yalnızlığa dayanamıyorum, ben insanların arasında olmak istiyorum.”[30]
Böyle söyler ama insanların arasında ‘kendi’ olarak yaşam sürdüremeyeceğinin de
bilincine sahiptir aynı zamanda.
Oblomov’un
ve Korkuyu Beklerken hikaye
karakterlerinin ‘sorumluluk’ karşısındaki tutumlarında benzerlik dikkate
değerdir. Oblomov, kendisinin yapması gereken pek çok şeyi -çiftliğiyle ilgilenme,
taşınma, ilişkisini sürdürme…- yapmamakla,
yavaş yavaş kendi sonunu hazırlar. Korkuyu Beklerken kişisi: “Sorumluluk bu. Ben bu yüzden evlenmedim;
çocuklarıma bakamam diye korktum.” [31]
diyerek sorumluluk karşısında durduğu yeri anlatır.
Yabancılaşma,
her iki yapıtın kurgusunda işlenen bir imgedir. Temelde topluma, toplumsal
yaşam örüntülerine karşı yabancılaşmadır bu. Oblomov’un yaşamla iletişim
kuramaması, günün temposuna ayak uyduramamasından, yabancılaşmanın izi sürülebilir
roman boyunca. Benzer bir durum Korkuyu
Beklerken’de modern insanın trajedisinin anlatısına dönüşür. “ne tabiatı, ne insanları, ne de olup
bitenleri sevmiştir”[32] hikaye kişisi. Bu söylem aynı zamanda bir yersiz-yurtsuzlaşmaya da tekabül eder. Oblomov’dan farklı olarak 20. yüzyılın
kendine yabancılaşmış öznesi vardır burada. Anlatıda görülen doğaya yabancılaşması
da, kendine yabancılaşmasının bir uzantısıdır. Her şeyi kitaplardan öğrenen bir
insanın patolojikleşmesinin analizidir adeta metin. Bu insan doğadan kopuktur.
Orada neler olup bittiğinden habersizdir ve bundan dolayı doğayı sevmez.
Aslında hiçbir şeyi sevmez. Uzaktır her şeye…
Bu
iki yapıttaki yabancılaşma en temelde dışsal, dışa dönük bir yabancılaşma
görünümündedir. Hayatla uyum kuramayan, onun içine giremeyen, onda tutunamayan
bireyin yabancılaşmasıdır. İki öykü “…
temelde yaşamın birey denetimine sokulamayacak yapısına uyum sağlayamayan ve bu
yapıyı bilinçli yaptırımlarla zorlayan, kendine ve çevreye yabancılaşmış
insanın, kendini yok etmeye mahkum oluşunun öyküsüdür.” [33]
Oblomov,
yaptığı toplumsal eleştiri ile dönemin Rus aristokrat sınıfına karşı keskin bir
çıkışı simgeler. İkiyüzlülük, ilişkilerdeki riya, sahtelik, her şeyi maddi
ölülerle değerlendiren anlayışlar, basit çıkar hesapları, göstermelik
davranışlar… Tüm bunlara duyulan tepki ve pasif şekilde de olsa karşı tavır
olarak sergilenen kaçış, sözü edilen eleştiri öğeleridir. Oğuz Atay’ın tüm
yapıtlarında ve özelde Korkuyu Beklerken’de
alımlanabilecek toplumsal eleştiri ise dolaylı bir eleştiridir. Alıştığımız
anlamda bir toplum eleştirisi değildir bu. Belli bir düzenin, bu düzenin
yarattığı çelişkilerin, sorunların nedenli-sonuçlu eleştirisi değildir. Açıkça
dile getirilmekten ziyade, karakterlerin betimlenmesi üzerinden modern insana,
modern çağa, ‘korku çağı’na dair eleştirel okuma yapılabilir.
Nihayetinde
her iki eseri de ortak bir dilden okumak mümkündür. Bu dil, insana hangi çağda,
hangi toplumsal koşullarda olursa olsun aynı şeyi anlatmaktadır; “Gündelik yaşamın ideolojik aygıtlarınca
tutsak alınan birey, toplumdaki başarısının karşılığını diplomalı efendi rolü
oynayarak ödediği sürece dünya, onurlu insanın ülkesi değildir artık.
Kalabalığın korosuna katılmayan, ezgisini tek başına söyleyen özgür bireyin
sesi bu dünyaya yabancıdır. Özgürlük bilincinin ezgisi, kalabalığın iniltisinde
değil, bireyin yalın ve anlaşılabilir sesinde yankılanır.” [34]
Sonuçta
her şey, “kaybolmuş bir cennet arayışı” değil midir?
KAYNAKÇA
Atay,
Oğuz. Korkuyu Beklerken, İstanbul: İletişim
Yayınları, 2005.
Atay, Oğuz. Tutunamayanlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
Dobrolyubov, Nikolay Aleksandroviç. Oblomovluk Nedir, (Çev: M. Beyhan), İstanbul:
Yön Yayınları, 1992.
Dostoyevski, Fiyodor. Yeraltından Notlar, (Çev: M. Özgül),
İstanbul: Cumhuriyet Kitaplığı, 1999.
Eskin, E. Bahri. Doğu Batı Dergisi, F.S.K, 11, Mayıs-Haziran-Temmuz, 2000.
Ecevit, Yıldız. Ben Buradayım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
Gonçarov, İvan. Oblomov, (Çev: S. Eyüboğlu, E. Güney), İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1983.
Işın, Ekrem. Oğuz Atay’a Armağan, (Der. H. İnci), İstanbul: İletişim Yayınları, 2007.
Moran, Berna. Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul: Cem Yayınevi, 1974.
Subaşı, Leyla, Çağdaş Türk Dili Dergisi, Haziran, 1991.
Balcı, Yunus, Oğuz Atay’ın Romanlarında Kahramanlar.
[1]
Nikolay Aleksandroviç Dobrolyubov, Oblomovluk Nedir, İstanbul: Yön Yayıncılık,
1992, s. 33.
[2]
Berna Moran, Edebiyat Kuramları ve Eleştiri, İstanbul: Cem Yayınevi, 1974, s. 60.
[3]
İvan Gonçarov, Oblomov, İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1983, s. 198.
[4]
A.g.e., s. 27.
[5]
A.g.e., s. 75.
[6]
A.g.e., s. 81.
[7]
A.g.e., s. 526.
[8]
Oğuz Atay, Korkuyu Beklerken, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005, s. 196.
[9]
A.g.e., s. 39.
[10]
Yıldız Ecevit, Ben Buradayım, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005, s. 488.
[11]
Oğuz Atay, Korkuyu Beklerken, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005, s. 76.
[12]
A.g.e., s. 90.
[13]
A.g.e., s. 91.
[14]
A.g.e.s., 97.
[15]
A.g.e.s., 98-99.
[16]
Fiyodor Dostoyevski, Yeraltından Notlar, İstanbul: Cumhuriyet Kitaplığı, 1999,
s. 167.
[17]
Oğuz Atay, Tutunamayanlar, İstanbul:
İletişim Yayınları, 2004, s. 89.
[18]
İvan Gonçarov, Oblomov, İstanbul: Sosyal Yayınlar, 1983, s. 87.
[19]
Oğuz Atay, Tutunamayanlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 2004, s. 408, 475.
[20]
Oğuz Atay, Korkuyu Beklerken, İstanbul:
İletişim Yayınları, 2005, s. 87.
[21]
Yunus Balcı, Oğuz Atay’ın
Romanlarında Kahramanlar, s.5
[22]
Yıldız Ecevit, Ben Buradayım,
İstanbul: İletişim Yayınları, 2005, s. 478.
[24]
Yıldız Ecevit, Ben Buradayım, İstanbul:
İletişim Yayınları, 2005, s. 196.
[25] A.g.e., s. 195.
[26]
A.g.e., s. 487.
[27]
Oğuz Atay, Korkuyu Beklerken, İstanbul: İletişim Yayınları, 2005, s.38.
[28]
A.g.e., s. 93.
[29]
A.g.e., s. 37.
[30]
A.g.e., s. 79.
[31]
A.g.e. s. 70
[32]
A.g.e. s. 58
[33]
Leyla Subaşı, Çağdaş Türk Dili Dergisi,
Haziran, 1991
[34]
Ekrem Işın, Oğuz Atay’a
Armağan,(Der: H. İnci), İstanbul: İletişim Yayınları, 2007, s.207.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder